Шихмягьямад Гьямидовдин макьала"Табасаран чIал, яв гьял фици ву?" гъурхунза.
http://tabasaran.etnosmi.ru/one_stat.php?id=31237Ихь машгьур аьлим, учв математик вушра, ч1алнан гъаразнаъ а. Дугъан макьалайиъ ат1агнай гизаф хиялар дюзидар ву. Нагагь, му касдиси гьарсари чан хил*ан удукьруб ч1ал бадали гъап1нийиш, табасаран ч1ал артмиш шуйи...
Ихь сайт урхрудар таниш хьпан бадали, Ш.Гьямидовдин макьала гьамушваъ тувуз ккундузуз.
Статья " Табасаран чIал, яв гьял фици ву?" | Выпуск № 22(8594)
Табасаран чIал, яв гьял фици ву?
[Общество]
авторы:
Узу табасаранлу вуйивализ дилигну, Исамудин Рамазановдин «Табасаран чIал, яв гьял фициб ву?» макьалайикан сакьюдар гафар пуз буржлу гъахьунза. Дугъриди гъапиш, му месэлайикан фикрар апIури гизаф йисар вуйиз.
Табасаран чIалниин дикъатлуди гъилиху табасаранлуйирикан сар Бейдуллагь ХанмягьямадовтIан гъахьундар. Ихь чIалниинди я радио, я телевизор адру вахтари Бейдуллагьди табасаран чIалнан грамматика дюзмиш гъапIну ва литературайин чIал албагуз хъюгъну. Имбу ляхнар дапIну ккундийи, гьелбетда, ихь чIалнан газатарин ва китабарин редакторари, мектебариъ ва вузариъ табасаран чIал ва литература киврайи мялимари, радиойин ва телевизорин гъуллугъчйири, писателари ва шаирари.
ЧIал артмиш хьпан бадали, инсанар думу чIалниинди улхури ккунду. Хъа ухьу табасаран чIалниинди улхурайин? Му суалназ жаваб М.Гюсейновдин итни йигъан табасаран чIалниинди вуйи передачйири тувра. Хъебехъай сабансана. Хъа ражари хъебехъай авар, дарги ва къумугъ чIаларин передачйирихъ. Зурба фаркьвал ебхьидичвуз: табасаранлу сюгьбатчйири, гизафси гьякимар вуча кIурайидари, хьуб-йирхьуб гафнакан вуйи предложениейик кьюб-шубуб гаф урус чIалниинди кирчра. Числительнйир гизафдари табасаран чIалниинди кIури амдар.
Магьа мухбир Исамудин Рамазанов яв суалназ сабпи жаваб.
Узуз уву таниш дар. Увуз узура аьгъдарди хьуб мумкин ву. Гьаддиз, ухьухь айи аьдат вуйиганси, сари-сариз дуст кас пидихьа.
Дуст кас, Исамудин! Уву гизаф дерин суал гъитIибккнава. Лап аьхю чухсагъул! Амма яв макьалайик камиваларра ктарди дар. Узу увуз дурарикан гъапну кIури, гиран мапIан. Критика – публицистикайин саб циркил ву.
БикIурава: «… мектебдиз пулин дакьатар кьитдитIан жара апIурадар». Урус гафар «не выделяются» ихь чIалназ «жара апIурадар» кIури илтIикIиган, мянасуз предложение арайиз гъюра. Эгер пулинр дакьатар мектебариз лазим вуйи кьадар туври айиш (выделяются!), яв гафариинди дибикIну ккундийи «жара апIура» кIури. Му гафаризра саб мянара адар. Йиз фикриан, дупну ккунду: «…мектебар пулихъди кьитдитIан тямин апIурадар».
Хъана: «… гъюзимбу наслин уьмур лап мучIуб хьуз мумкин ву». Уьмур, ухьуз рябкъюрайиганси, йислан-йисаз акуб шула. Хъа табасаран чIал зяйиф гъабхьну кIури, табасаран насларин уьмур гьапIуз мучIуб хьибди? Мици пувал ягъалмиш,вал шула.
Хъана: СтIал-Сулейман райондин гъул «Уллугатаг» дар, хъа «Уллугъатагъ» ву.
Сабсана: «Гъийин йигъазкьан табасаран чIал артмиш апIбан бадали зегьмет зигуз шлу фирма «АС» ву,- кIурава.
Дуст кас, Исамудин! Фирма АС-дин табасаран чIалнахъди фициб алакьа а? АС-дин эйсйир вуйи ахьтIарин Аьлиевариз, гьам чпин имбу гъуландаризси, ужуйи табасаран чIалра аьгъдар. Дурар гизафси азербайжан чIалнинди улхури шулу. Ухьухь тахалусра айиб ву: хутIлиз гъягъюрайи ахьитIжвуву чан бализ – «цалик кайи мукьу-тIурнар гетур», - гъапну кIури. Яв фикриан, пулин дакьатар гъахьиш, чIалра артмиш хьибди. Ваъ, дуст кас! Му яв аьхю гъалатI шула.
Хъана тIалаб апIураза, дуст кас Исамудин, гьялак дарди, уву йиз гафарин дюзди гъавриъ ахъ.
Гьамус ихь чIалнан гьякьнаан вуйи йиз фикрарикан.
Эгер Совет гьюкум гъабхьундайиш, гъи Дагуъстандин бязи чIалар амдарди хьуз мумкин вуйи, гьамрарихъди – ихь чIалра. ЧIал амдар гъапиган, чIалниинди бикIури амдар, чIалназ литература амдар кIуру мяна ву.
10-13-пи аьсрарин Востокдин адлу шаирари (Фирдоуси, Хаям, Низами, Руставели) чпин эсерар гьадму вахтарин Востокдин инсанар гизафси улхурайи фарси чIалниинди дикIури гъахьну, гьаз гъапиш чпин хусуси чIалариинди вуйи литература адайи. Урусатдин машгьур шаир А.С.Пушкиндира (1799-1837) чан эсерар сифте француз чIалниинди дикIури гъахьну, гьаз гъапиш урус чIалниинди вуйи литературара артухъ девлетлуб дайи.
Гьарсаб чIалназ чан алфавит, грамматика ва литература айиганси, гьарсаб илимдизра чан хусуси чIал а. Гьамци, гъийин ухьухь урус чIалниинди киврайи математикайин чIалназ хьайлин французский ва английский чIаларин терминар (гафар, ччвурар) кьабул дапIна, фицики думу чIалариинди математика 16-17-пи аьсрариъ артмиш хьуз хъюбгъну. Хъа Урусатдиъ – 18-пи аьсрин кьялариъ.
Му тарихар узу метлеб ади кIваин апIураза:
1970-1990-пи йисари 1-4-пи классариз вуйи «математика» ихь чIалназ илтIибкIдарикан сар узура вуза. 3-4-пи классариз вуйи урус чIалнан китабарик, дагъустан чIалариъ ишлетмиш дарапIрайи, хусуси математикайин терминар (фигура, прямоугольник, многоугольник, отрезок,…) кайи. Образвоаниейин министерствойин советдин (УМС- учебно-методический совет) къарарниинди милли чIалар гужли апIурча кIури, цIийи терминар ихь чIалариз илтIикIбанди) гъахьунча. Узуна Шамил Къазиевди (редактор), хайлин терминарин сиягь дапIну, ихь чIалназ илтIикIуб ккун апIури, гизаф гъуларин мектебариз кагъзар хътаунча. Гьамусра жавабар имизуз. Натижайиъ дикъат мясляаьтназ гъафундаршра, багъри чIал девлетлу апIурча кIури, хайлин терминар табасаран чIалназ илтIикIнийча: отрезок – кьат, треугольник – шубубмурччваринуб, прямоугольник – дишимурччваринуб, многоугольник – гизафмурччваринуб,..
Амма, дидхъан мина вуйи 20-30 йисари касиб табасаран чIалнахьан девлетлу урус чIалнахъди талитнан берейиз удучIвуз даршулвал улупну: урус чIалнан терминар гъалиб гъахьну.
Гьамци вуйиган, чIал артмиш хьувализ жара чIаларира тясир апIура. Му ляхниканра савадлу агьалйириз аьгъяди ккунду. Гьамдихъди сабси, сифрахьди дяхин марцц апIруганси, чан улхбарра сифраккан апIувал савадлу касдин буржарикан ву.
Гъи савадсуз агьалйир амдар. Варидариз мектебариъ ихь литературайин чIалниинди улхуз ва бикIуз улупну. Амма, ихь чIалра Дагъустандин конституцияйин чIаларик кабхърашра, вари идарйирин ва карханйирин документар урус чIалниинди дикIура. Жараси хьузра мумкин дар. Му ляхин варидариз аьгъяхьуз.
Магьа чIал артмиш дархьбаз сабпи себеб.
1972-пи йисан Дагъустандин университетдиъ дагъустан чIаларин факультет ачмиш гъапIнийи. Душваъ юкьуб чIалнан отделенйир айи: авар, дарги, гъумугъ ва лезги чIаларин. Гьадму йисари варитIан гизаф ученикар айи районарикан саб табасаран район вуйи: 17,5 агъзур ученик. Саб гьядиса кIваин апIурза: авгъустдин вазлиъ универститедиз кьабул апIрударихьан имтигьнар гъадагъурайча. Сар ич математикди авар чIал киврайи Мягьямад узухъди таниш гъапIну. Дугъан дерди ич факультетдик кучIврайи чан худлиз математикайиан ужуб кьимат дивувал вуди гъабхьну. Узура, аьхю адмийиз ваъ дарпиди, лигархьа, гъапнийза. Мягьямаддира, узу туву жавабниин рази духьну, йиз фу тIалаб ашра, гьерху. Узура, артухъ фикир дарапIди, айиз саб тIалаб гъапнийза.
- Фу тIалаб вуяв? – гьерху Мягьямадди.
- Авар чIалнан отделениейиз сар табасаран бай кьабул апIуз шулин?
- Гьаз шулдархъа, кьабул апIархьа. Авараригъ сар табасаранлуйи чаз авар чIал аьгъю апIри, - гъапи Мягьямадди, йиз метлеб ади гъапIу зарафат лап гюрчег гъапIу.
Хъайигъан, инчI кадиси узухьинди лигури, ректор АбутIалиб Абиловди гъапи: «Шихмягьямад! Накь Мягьямад Муртузялиевдикан фу тIалаб гъапIунва?».
- Ав, гъапIнийза гьациб зарафат, АбутIалиб Абилович, - гъапнийза узура.
- Уву яв халкьдихъан юкIв убгурайиб аьгъязуз. Зарафат вуди гъапнушра, дугъри тIалаб вуяв. Хъайисан лак ва табасаран чIаларин отделенйирра ачмиш апIурача, - гъапи ректори.
Миди узу хайлин рюгьламиш гъапIу. Му цIийи хабар гизафдариз ашкар гъапIза.
Хъасин пединститутдиъра цIийи отделенйир ачмиш гъапIу. Ихь чIалнан жилгъайикан аьрабайизкьан рякъ шлу мумкинвалар арайиз гъафи. Гьялак дарди, айи мумкинвалар ашкар хьузра хъюгъю: йицIуртIан артухъ табасаранлуйири ихь чIалнан грамматикайиан ва литературайиан вуйи кандидатвалин ва докторвалин диссертацйир гъюрхю, В.Загьировди 10 агъзурихьна гафар айи «Урус чIалнанна табасаран чIалнан словарь» дюзмиш гъапIу. Жара аьлимари «Табасаран чIалнан орфографияйин словарь» дюзмиш гъапIу, радиойиан вуйи передачйирин вахт кьюб ражари артухъ гъабхьи, телевизориан передачйир ккергъу… Саб гафниинди, хайлин табасаранлуйир чIалнан суфрайихъ деу.
Амма, дупну ккундуки, вузариъ табасаран отделенйирин группйир лап бицIидар (6-7 кас), студентарин аьгъювалар лап зяифдар вуди гъахьну. Аьшкь ади урхрудар сар-кьюрра гъахьундар. Йиз фикриан, му кьюб бицIи группйир сатIи дапIну, университетдиъ, ясана пединститудиъ саб чIатху группа ачмиш дапIну, дина вуйи мялимарин дестера гужли гъапIнийиш, чIал артмиш апIбаз артухъ кюмек шуйи. Хъа му ляхниин ихь филологар рази гъахьундайи. Жин апIудархьа, ихь халкьдихьан гъира литературайин табасаран чIал арайиз хуз дубхьнадар. Гьич табасаран чIалнан дарсариъкьан ихь веледари литературайин къайд дапIнайи чIалниинди улхурадар.
Гъулариз саламдиз ва жараси хялижвди гъушиган, гъеебхьундарзуз гъвандккари «баяр» дупну (кIура – «бажар»), хивари «мурта» дупну (кIура – «гого»), ярккари «ада» дупну (кIура – «ажа»).
Лап аьхюбнуб пай табасаранари, терефар улупруган, кIура: «арчул» ва «гаргул». Словариъ къайд дапIна «ачул» ва «гагул». Эгер чIалназ чан хусуси къайдйир адаш, дупну ккунду: «арчул» ва «гаргул» ясна «арчул» ва «гагул». Кьюбпи къайда ихь чIалнан саб нугъатдиъкьан адар. Амма кьабул дапIнайи къайда (арчул ва гагул) афрарин мяжмягъин гьацI пайниин ччим, хъа жара гьацI пайниин никк улукубсиб шула.
Телевизориан ихь бегьем савадлу ва бажаранлу М.Гьюсейновдира гагь «изу», гагь «изус» кIури шулу. Хъа къайд дапIна «узу» ва «узуз». Магьа хъана литературайин чIал арайиз гъюз гъидритрайи мисалар.
Табасаранский (1929) ва Хивский (1935) районар тешкил апIруган, табасаранариз хусуси литература хьибди ва литературайин чIал хьибди кIуру месэлйир арайиз дуфну адарди хьуз мумкин ву. Гьадму вахтна шубуб миллет (табасаранар, азербайжнар, лезгйир) гъидикьнайи районариз саб чIал, ихь фикриан, табасаран чIал, сабпиб вуди гьисаб апIузра шлу ляхин дайи. Думу йисари табасаран интеллигенцияра лап зяйифди вуйи. Хивский райондиан вуйи 3-4 кас (Ш.Темирхан, Х.Эседуллагь, Гь.Гъяшагъа, Ж.Абумислим) мясляаьтназ дуфну, кьабул гъапIу литературайин чIалнак гъи хайлин тахсрар кирчуз шулу. Гьаддиз, йиз фикриан, табасаран литературайин чIалнан ревизия гъапIнийиш, харжи даршлийи. Му ляхниз, гьялак дарди, 2-3 йисан вахт лазим ву. Хъасин словарарра цIийи алаъну ккунду. Гизафси нугъатарин гафар литературайин чIалназ илтIикIну ккунду.
Табасаран чIалнан нугъатарикан вуйи кьюб гьядиса кIваин апIурза.
1) 1967-пи йисан узуна Велибег Загьиров адлу спортсмен ва тренер Исабег Фейтулаевдихъди таниш гъахьнийча. Дугъан (татилжвуван) табасаран чIалнанна литературайин чIалнан аьхю фаркьвал айи. Гъуларин агьалйир кIваин апIури, гьапIуз вуш, хуйир-гатйирикан улхурайча. Велибегу кьюб-шубубан «кач» кIуру гаф ишлетмиш гъапIнийи. Исабег хъпехъури ашра, улхбарин гъавриъ ахъундайи. Кьандиси, учв гъавриъ ахъиган, дугъан ушвниан утIубчIву: «Фи кеч, кеч гъабшияв, Вели! Вари гъавриъ ихърувси, хиппи ху йип сарун!». Гьаддихъан мина, Исабег кIваин гъахьиган, ясана думу алахъиган, ккундушра-ккундаршра, «хиппи ху» кIваин шулу.
2) 1986-пи йисан, аспирантар вуди, узуна рягьматлу Малик Гьясанов Дахадаева, 21 адреснан общежитейин 17-пи ва 18-пи са-саб хулариъ айча. Маликдихъ чан хпир ва ликри гъягъюз хъюгърайи ришра хъайи, хъа узу сарди вуйза (хизанар гъулаъ амийиз). Майдин машквраризди узухьна, бицIи ришра хъади, хпир хялишди гъафнийи. Узуна Маликди ич хпарра таниш гъапIнийча. Хъайигъан, учу хулаз гъюрайиган, гьяятдиъ айи Маликди чан шураз: « Гогайихьна ругъу! Гогайихьна ругъу!» – кIурайи. Йиз хпири, цIиб жинидиси, узхьан гьерху: «Гьадму Маликди фу кIура?».
- Адашдихьна гъач! Адашдихьна гъач! - кIура, –гъапнийза хпириз.
- Хъа дугъу гьаци гьаз кIурадар? – хъана суал гъабши хпирин.
- Дурарин чIал гьациб ву, - дупну, гъаврикк ккаъза ГъуштIил бабкан духьну, сабпи ражари Мягьячгъалайиз дуфнайи табасаран дишагьли.
Му гьядисайи табасаран чIал къайдайиз дуфну адрувал, ухьу савадлу агьалйир вушра, веледариз ихь литературайин чIал улулупрайивал тасдикь апIура.
Гьам чIалси, табасаранарин бязи жара аьгьвалатарра кIан-кIул алдарди гъузра. Мисалназ, гъуштIлари, чювккери ва гъвандиккари ярккариз, тIюргъяриз, … «нитIрихъар» кIура. Мидин мянара – нитIарин таблин тинди (улихьинди) хьайидар вуйивал тасдикь апIувал ву. Хъа ярккари, тIюргъяри, гъуштIларизра, … - «нитIрихъар» кIура. Мурарра гьякьлу дар, пуз шулдар, гьаз гъапиш гъуштIлар, гъвандиккар нитIарин таблин кьяляхъинди хъа. Амма, ярккар лап нитIарин таблихъ хъючIюркънаш, гъвандиккар думу таблихьан 5-6 км. манзилнаъ а. Эгер му ляхникан нитIарин таблихьан ярхла айи ТIаттларин Исабегхьан гьерхиш, дугъу якьинди пиди: «Вари гъавриъ ахъруганси, гьадму «нитIарин таб» терг апIинай!».
Сабсана вакъийикан гъапишра харжи даршул. Табасаран ва Хив районар тешкил апIруган, табасаранариз хусуси литература хьибди, литературайин чIал хьибди кIури, месэлйир арайиз дуфнадайи. Гьадму вахтна шубуб миллет: табасаранар, азербайжнар ва лезгйир гъидикьнайи районариъ саб чIал, ихь фикриан, табасаран чIал, сабпиб вуди гьисаб апIузра шлу ляхин дайи. Гъи ухьуз рябкъюрайиганси, азербайжан ва лезги чIалари ва думу миллетари ихь чIал зяиф апIуз кюмек апIура. Магьа Азербайжанди авар, лезги, табасаран, рутул ва цIахур чIалар терег апIура гъапишра шулу.
Узу зиихъ гъапиганси, азербайжан ва лезги чIаларира ва думу миллетарира ихь чIал зяиф апIуз ва табасаран миллетдин аьхювал апIуз шартIар агура. Азербайжандиъ яшамиш шулайи ихь ватанагьлийири табасаранар вуча кIури амдар, дурарикан азербайжнар духьна. Хъа лезгйири кIуруш, чпин миллет артухъ апIурча кIури, табасаранар, агъулар, рутулар ва цIахурар лезгйир вуди гьисаб апIура. КIваинди имийиз, 1954-1964-пи йисари (узу ГъуштIил ва Хив айи вахтар) Хивский райкомдин пленумар ва исполкомдин заседанйир лезги чIалниинди гъахуйи. Мидин себебра –гьадму йисари райондин кIулин гьякимар лезги миллетдикан вуйи. Гьамциб къайда айи Табасаран райондиъра – улхру чIал гизафси азербайжан чIал вуйи. Гьамус аьгъдариз, хъа лап 1970-пи йисаризкьан Дербентдин агьалйир: лезгйир, табасаранар, даргйир, жугьдар ва жарадар азербайжан чIалниинди улхуйи.
Гъи дагъустан чIалар артмиш апIбаз ихь цIийи гьюкуматдира артухъ фикир туври амдар. Артухъси артмиш дархьбан серенжемар кьабул апIура. Паспортдиъ миллет улупури амдар. ЦIийи миллет – дагъустанлу арайиз хуз чарйир агура. Йиз аьгъювалариан, 40-50 йислан ихь чIалниинди вуйи литература яваш-явашди рягьматдиз гъябгъиди. Хъа литература адру чIал фици артмиш хьибди?
Йиз сюгьбат ккудубкIури, сабсана тIалаб: табасаран чIалниинди вуйи передачйирин гьюрматлу иштаракчйир! Бязи вахтари учвухъ жара миллетарра хъпехъура. Улхайчва табасаран чIалниинди!
Шихмягьямад Гьямидов